Historia kołem się toczy. Nowa wystawa online

Koło należy do przełomowych wynalazków ludzkości. Pierwsze skonstruowano ok. 4 tysiące lat p.n.e.
w Mezopotamii (dzisiejszy Irak). Wynalazek zastąpił drewniane okrągłe belki, za pomocą których przesuwano ciężkie przedmioty. Pierwsze koła wykonywano z drewna lub z metalu. W dziesiątym stuleciu p.n.e. pojawiło się koło, w którym piastę i obręcz łączono za pomocą szprych. Wozy konne i koła rozpowszechniali nomadowie (ludy koczownicze). Na przestrzeni następnych stuleci koło dotarło do wszystkich cywilizacji: Egipt, Chiny, Europa. Było podstawowym narzędziem w rolnictwie, transporcie
i wojskowości. Wojskowych rydwanów dwukołowych używano do ataków manewrowych. Wozy czterokołowe transportowały zaopatrzenie.

Transport sprzętu do gaszenia pożarów i ratowania ludzi nie mógł odbywać się bez kół. Pierwsze strażackie sikawki ręczne osadzano na dwukołowym wózku. Drewniane koła wykonywali miejscowi kołodzieje. Na wozach czterokołowych przewożono beczki z wodą, drabiny, zwijadła, motopompy, sprzęt ratowniczy
i załogę. Z końcem XIX w. sprzęt kołowy do pojazdów strażackich produkowały fabryki.

Pierwsze samochody posiadały koła wykonane ze stali lub żeliwa. Na obręczach kół stosowano twardą laną gumę. Poruszenie się pojazdu strażackiego po nieutwardzonej lub brukowanej jezdni było kłopotliwe. Pojazd rozpędzał się do ok. 40 km/h. Strażacy narażeni byli na turbulencje. Kierowanie samochodem wymagało tężyzny fizycznej (brak wspomagania). Twardą laną gumę na obręczach kół stosowano do końca lat 30. XX w. Tego typu rozwiązanie stosowano także w wózkach do motopomp przewoźnych o dużych wydajnościach. Trzy egzemplarze posiada CMP.

W 1839 r. Charles Goodyear wynalazł technologię produkcji gumy. Bracia Michelin udoskonalili wynalazek
i zastosowali w 1891 r. miękką gumę w rowerze, jako wymienną oponę dętkową. W 1904 r. firma „Continental” wprowadziła do produkcji opony z bieżnikiem. Wynalazki te znalazły potem zastosowanie
w transporcie samochodowym. W 1947 r. w firmie „Goodrich Corporation” wprowadzono do produkcji oponę bezdętkową.

W historii przedstawień artystycznych koło nie odgrywało pierwszorzędnej roli. Stanowiło element dopełnienia obrazu, grafiki i innych technik. Jednym z niewielu przykładów, gdzie koło znalazło się
w centrum zainteresowania artysty jest grafika pt.: „Mój kolega z miasteczka”, autorstwa Michała E. Andrioll’ego (patrz: ilustracja nr 1) – słynnego w połowie XIX w. ilustratora ekskluzywnych wydań polskiej klasyki (m.in. Pana Tadeusza).

W kolekcji CMP znajduje się kilkaset kół. Podczas zwiedzania koła nie są obiektem „pierwszego zainteresowania”. Dostrzeżenie ciekawych rozwiązań technicznych wymaga „pochylenia się” i porównania historycznych rozwiązań ze współczesnością. Z szerokiej grupy różnego typów kół wybrano 27 najciekawszych. Autorzy wystawy celowo nie zamieścili całego widoku pojazdu, z którego wybrano koło. Niech zabieg ten będzie zachętą do odwiedzenia muzeum i skonfrontowania wrażeń wystawy online
z „żywym eksponatem”.

Wystawę przygotowali pracownicy Wydziału Naukowo-Oświatowego: Małgorzata Suślik (fotografie, opisy, opracowanie graficzne), Dariusz Falecki (tekst i opisy), Zbigniew Kościan (konsultacja techniczna).

Literatura:

Piątkowski H., Dobrzycki H., Andriolii w sztuce i życiu społecznym, Warszawa 1904

Rychter W., Dzieje samochodu, Warszawa 1987

Zieliński A., Polskie Konstrukcje Samochodowe 1947-1960, Warszawa 1985

 

1. Michał Elwiro Andriolli, „Mój kolega z miasteczka”, 1876 r. Grafika przedstawia malowanie koła powozowego przez rzemieślnika. Jest to jeden z niewielu przykładów w sztukach plastycznych, gdzie koło pojazdu wysunięte zostało przez artystę na pierwszy plan.
2. Koło barokowej sikawki konnej z 1717 r. wykonane z drewna. Dwanaście szprych osadzono
   w kole pod lekkim kątem. Na każdej szprysze ornament w postaci trójkąta. Na kole metalowa obręcz. Na czole piasty metalowy sworzeń klinujący.
3. Koła i oś z ręcznej pompy na podwoziu czterokołowym z ok. 1900 r. Koła szprychowe, felgi mosiężne przymocowane do szprych za pomocą nitów. Mosiężne czoła felg posiadają chropowate nacięcia, ułatwiające wsiadanie.
4. Koła z sikawki powozowej austriackiej firmy Wilhelm Knaust z 1899 r. Na metalowej piaście każdorazowo sygnatura producenta. Koła drewniane, pomalowane na czerwono. Tylne koła wyposażone w drewniany hamulec klockowy. Eksponat należy do najokazalszych w kolekcji.
5. Koło sikawki konnej firmy Gustav Ewald (Kostrzyn) z ok. 1899 r. Koło drewniane ze zdobieniami w kolorze żółtym na szprychach i pod metalową obręczą. W górnej części sworznia metalowy płaskownik służący do wsiadania dla woźnicy i pomocnika.
6. Koło z konnego wozu rekwizytowego. Mosiężna felga połączona śrubami do szprych posiada walcowy wypust z chropowatymi nacięciami. Ułatwiało to przyczepność mokrej podeszwy buta strażaka podczas wsiadania na wóz.
7. Koło z wózka do beczki na wodę z końca XIX w. Koło metalowe o średnicy 1,20 m. Szprychy przyspawane do obręczy. Wózek przystosowany do przewozu, jako przyczepa wozu konnego. Jedyny tego typu eksponat w CMP.
8. Zwijadło na wózku dwukołowym. Eksponat posiada drewniane szprychy. Na mosiężnym czole piasty sygnatura polskiej fabryki sprzętu pożarniczego „Strażak” z Warszawy.
9. Koło zwijadła. Średnica koła wynosi 1,50m. To największe koło wózkowe w kolekcji zwijadeł. Koło połączono z piastą mosiężnym śrubowaniem.
10. Koło z drabiny mechanicznej firmy „Magirus” z końca XIX w. Koło drewniane o średnicy 1,30 m. Szprychy zdobione ornamentem w postaci cienkich białych linii. Eksponatu użyczył klasztor Franciszkanów w Krakowie.
11. Koło z konnej drabiny obrotowej z ok. 1910 r. Na czole mosiężnej piasty sygnatura producenta (słabo widoczna): Schlesische Feuerwehrgeräte- und Maschinen Fabrik Gebrüder Kieslisch, Patschkau (Śląska fabryka sprzętu pożarniczego i mechanicznego Bracia Kieslich w Paczkowie).
12. Koło konnej drabiny obrotowej „Magirus” z 1912 r. Uwagę zwraca grubość drewnianych szprych i obręczy. Felga mosiężna połączona z kołem nitami. Fabryka wykonywała na zamówienie felgi stalowe (tańsze) lub mosiężne (droższe).
13. Koło od wózka sanitarnego z ok. 1910 r. Szprychy zamontowane przemiennie. Na obręczy zewnętrznej koła twarda lana wypukła guma. Oś wózka wyposażona w mechanizm umożliwiający odczepienie noszy od osi. Pojazd i koło wyprodukowała nieustalona firma sprzętu pożarniczego. Około 1914 r. sprzęt zarekwirowało wojsko.
14. Koło ciężarówki strażackiej Federal z ok. 1929 r. Felga żeliwna koloru czerwonego. Dobrze widoczny bęben hamulcowy.
15. Koło samochodu Benz-Gaggenauz 1913 r. Koło wykonano jako pełny odlew ze szprychami. Na czole piasty sygnatura fabryki. Na kole sztywne lane ogumienie. Napęd pojazdu za pomocą przekładni łańcuchowej na tylną oś. Jedyne tego typu rozwiązanie w CMP.
16. Koło Mercedesa-Benz typ 911 z 1983 r. będącego na wyposażeniu Specjalistycznej Grupy Ratownictwa Wodno-Nurkowego JRG PSP Rybnik. Felga metalowa koloru czarno-białego. Na czole piasty w tylnym kole (tu niewidoczne) logotyp Mercedesa.
17. Koło samochodu Star 25 (prototyp) z 1957 r. Na srebrnym kołpaku widoczna po środku sygnatura „ST” (Star – Fabryka Samochodów Ciężarowych w Starachowicach). Uwagę zwraca białe malowanie boku opony.
18. Koło z ciężarówki pożarniczej Star 20wyprodukowanej w 1953 r. Na metalowym kołpaku sygnatura „SFA” (Sanocka Fabryka Autobusów). Pożarnicze Stary 20 karosowano w tejże fabryce. Charakterystycznym elementem koła jest modna w latach 50. i 60 . XX w. biała farba na boku opony.
19. Koło ciężarówki pożarniczej Jelcz 315 M GCBA. Na wieńcu bębna hamulcowego sygnatura „Raba”.
20. Koło z podwozia autodrabiny Ził z 1972 r. Na feldze liczne śrubowane. Koło wyposażone w układ centralnego pompowania, umożliwiający utrzymanie ciśnienia w oponie, dostosowując poruszanie się po różnych typach gruntu i jezdni (oblodzenie, teren bagnisty).
21. Koło ciężarówki strażackiej Bedford z 1949 r. Koło posiada dwie felgi – żeliwną koloru czerwonego i metalową koloru czarnego. Na dwóch felgach 16 śrub mocujących.
22. Koło samochodu Mack z 1947 r. (Stany Zjednoczone). Charakterystycznym elementem jest łączenie szprych z obręczą za pomocą śrub. Na szprychach ornamenty w postaci namalowanych żółtych trójkątów. Na srebrnym kołpaku sygnatura producenta.
23. Koło z autodrabiny hydraulicznej „Magirus-Deutz” z 1977 r. Na metalowym kołpaku logotyp fabryki „Magirusa” – litera „M” wpisana w wieżę katedry w Ulm. Na kole opona (typ Firestone) wyprodukowana w Hiszpani.
24. Koło samochodu Mercedes-Benz z 1940 r. Na czole piasty sygnatura fabryczna. Felga metalowa koloru srebrnego. Łączenie za pomocą sześciu śrub.
25. Koło podwozia z repliki samochodu pancernego „Korfanty”. Koło metalowe, przymocowane do bębna hamulcowego za pomocą śrub. Na zewnątrz obręczy twarda lana guma z bieżnikiem.
26. Koła samochodu osobowego Ford z 1929r. Koło zapasowe przewożone przy lewym błotniku. Koła posiadają szprychy połączone krzyżowo, wychodzące od czoła i obręczy piasty do obręczy koła. Całość pomalowana na żółty kolor. Na metalowych czołach piasty sygnatura „Ford Made in USA”. Na kołach opona z czarnym bieżnikiem, bok opon pomalowany na biało.
27. Koło do motopompy przewoźnej „Carl Metz” z 1930 r. Koło szprychowe. Na obręczy twarda lana guma firmy „Continental”.
28. Koło wózka do motopompy firmy Gustav Fischer z ok. 1925 r. Koło drewniane, szprychowe, pośrodku sygnatura „Norma 10 SKF” – szwedzkiej fabryki łożysk tocznych „Svenska Kullagerfabriken” w Göteborgu.